Baucau- 30/5/2025, Ministériu Agrikultura Pecuária Pesca no Floresta (MAPPF)  iha inisíu fulan jullu tinan ida ne’e sei konstrui eskema Iirigasaun Uatuwa Modobuti Baucau, relasiona ho konstrusaun ne’e Diretór Geral Agrikultura Café Plantas Industria Martinho Laurentino Soares hamutuk ho Diretór Nasionál Irigasaun, xefe Departarmentu, Autoridade Municipal nomos Autoridade lokál sira halo dialogu ho komunidade husi Suku hirak neebe mak rai afeta ba irrigasaun refere.

 Iha entrevista DG, Martinho esplika, prosesu ba Projeitu irrigasaun ne’e hahú kleur ona no dezeñu ba irrigasaun ida ne’e halo komesa kedas iha kuartu Governu Konstitusional, projeitu ida ne’e depoizde tinan 12 ou 13  mak foin mak atu implementa, tanba ne’e mak ohin (rad) Sexta  governu  mai atu halo sosializasaun ho hanoin ida oinsa sensibiliza komunidade sira iha Suku Samalari atu bele kontribui ba dezenvolvimentu baziku hanesan Irrigasaun.

 “projeitu irigasaun ne’e iha fatin barak, hanesan uluk iha Munisípiu Viqueque no Bobonaro, komunidade koalia barak konaba indeminizasaun (ganti rugi), maíbe komesa  ukun rasik a’an MAPPF  nunka tau osan ba indiminizasaun, tanba razaun implementasaun projeitu hirak ne’e bazeia ba pedidu ka ezijensia husi komunidade atu halo natar no to’os, tanba ne’e sira presiza be’e. Ne’e duni ita hahú halo sensibilizasaun ho komunidade sira, atu antes hahú konstrusaun karik labele iha impedementu ka preokupasaun bar- barak.” Katak DG

 Nia hatutan, sensibilizasaun ne’e atu rona preokupasaun ne’ebe mak komunidade sira hato’o, ita mos hato’o ba sira katak ita presiza kontribuisaun tanba projeitu irrigasaun ida ne’e, projeitu ida ne’ebé bo’ot liu ne’eduni Ministériu  hahú implementa iha tempu ukun a’an ne’e to’o agora.  Irrigasaun ne’e sei konstrui ho montante orsamentu ne’ebé bo’ot $. 22 milliões, durante Ministériu implementa ka konstrui iha fatin balu montante orsamentu mak  $.10 ou $. 11 milliões, tanba ne’e projeitu ida ne’e bo’ot liu kompara ho irrigasaun sira seluk, ho nia kanu ne’ebé mak partense ba lorosa’e nian 14 KM husi parte loro monu 18 KM ida ne’e hanesan servisu ida ne’ebé  todan.

 DG informa katak, Ministru mak marka prezensa maibe Ministru hetan delegasaun servisu husi PM, tanba ne’e mak Ministru delega fali DG  ho Diretór Irrigasaun no xefe Departamentu sira, mai hodi rona preokupasaun husi benefisiariu sira nomos sensibiliza informasaun ba sira atu nune’e komunidade sira bele kopera banhira kontrusaun irrigasaun ne’e lao tanba iha inisiu fulan jullu kontrusaun ne’e hahú implementa ona no tuir kontratu projeitu ne’e sei halao durante tinan.

 Iha fatin hanesan Reprezentante Prezidente Autoridade Municipal, Baucau Eduardo Filipe Ximenes hatutan, momentu ida ne’e hanesan oportunidade diak, tanba Ministériu Agrikultura ho Autoridade Munisipais, halo sosializasaun, ba implementasaun Mega projeitu liu-liu ba kontrusaun irigasaun Modobuti ne’ebe mak sei fo benefísiu ba Suku sira ne’ebé mak partense ba Postu administrativu Baucau Villa.

 Hanesan Autoridade agradese tebes ba Governu sentral liu-liu ba nuno Governu konstitusional liu husi Ministériu Agrikultura ne’ebé hili irrigasaun Modobuti sai prioridade ba tinan ida ne’e. Autoridade Municipal  mós halo sosializasaun ho komunidade sira ne’ebé mak sai hanesan tarjeitu ba irrigasaun ida ne’e, irrigasaun ida ne’e bo’ot liu irrigasaun sira  seluk iha Timor laran tomak. Durante ne’e ita uza de’it irrigasaun tradisonál ne’ebé hahú husi ita -nia avo sira mai to’o ohin loron, tanba ne’e agora tempu ona atu ita moderniza eskema irrigasaun sira atu bele sai hanesan estandar diak nune’e bele fo benefisiu ba povu agrikultór sira. “Tanba ne’e kontrusaun ida ne’e kontinua ba oin, karik iha problema ruma ami sei nafatin koordena ho APA no xefe Suku sira liu-liu inan- aman sira ne’ebé mak afeta ba irrigasaun ida ne’e atu bele kolabora  nune’e irrigasaun ida ne’e  bele ezekuta tuir kontratu ne’ebé mak iha.” Katak reprezentante PAM

 Entretantu xefe Suku Samalari Rui Sertorio Magno Siqueira hatete, Nuudar nain ba rai ida nee, nia liman nakloke ba  ba apoiu governu nian  ba povu nia moris diak, irrigasaun ida ne’e lori ona tempu naruk atu konstrui, nia mos tenta sira husi Nasionál atu bele hadia povu nia moris diak. “Antes ne’e sira ke’e rai rasik, sira dehan ami ho kapasidade ne’ebé mak iha ami ke’e be’e tradisionál, maibe Maromak nia planu liu husi Governu tau ona osan ho montante bo’ot, atu halo konstrusaun irrigasaun iha fatin ida ne’e, hanesan muda eskema irrigasaun tradisonál ba modernu, ida ne’e sei rekopera fali ai-han sira ne’ebé lakon iha tinan barak, sei bele fo rendimentu bo’ot ba familia. Espera katak projeitu ne’e mos sei fo servisu ba  joven sira, garante joven sira hatudu sira-nia kapasidade aumenta badinas sei hetan osan oituan hodi atende ba nesesidade baziku, bainhira sira hatudu sira nia aspeitu ba sira- nia rai rasik bainhira sira hakarak dezenvolve sira nia rai.” dehan Rui

 Dialogu ne’e hetan partisipasaun masimu husi komunidade sira no mos seguransa maximu husi F-FDTL no mos PNTL, entretantu irrigasaun ne’e sei kobre ba Suku sira hanesan:Gariwai, Wailili, Samalari, Builai, Buibau, Caibada, Tirilolo, Buruma no mos Seiçal. Ekipa DMEA