liu hosi Projeitu CALIP realiza enkontru ho parseiru sira hodi haree produsaun kafé ba iha futuru, tanba kafé mak sai hanesan produtu uniku iha Timor hodi halo exportasaun ba rai liur. Enkontru ne'e realiza iha loron (31/07/25) iha Salaun Uma Adat MAPPF Comoro.

Iha entrevista DG Agrikultura Kafé Plantas Industria Martinho Larentino Soares esplika, enkontru ne’e CALIP mak organiza hamutuk ho MAPPF hodi haree ba oinsa parseiru sira liu-liu ADB Governu Japaun sira apoiu Ministériu hodi hadia produsaun kafé. “Kafé hanesan uniku produtu ida ne’ebé mak Timor Exporta ba ba rai liur, tanba kafé hanesan produtu ida ne’ebé organiku, merkadu iha liur mos buka ita nia kafé, maibe realidade ita nia kafé kada tinan ninia produsaun no mós nia produtividade menus bebeik, tanba menus de jestaun ne’ebé diak no kafekultór sira mós la iha kapasidade finanseira atu bele halo servisu  ho diak. Entaun liu hosi enkontru sira hanesan ne’e ita bele koalia ho parseria sira ne’ebé mak iha iha osan hodi bele apoiu ita.” Tenik DG Martinho

Nia akresnta, Projeitu CALIP ne’e rasik  finanseiru mai husi Japaun, no osan ne’e fo liu hosi  Banco Dezenvolvimentu Aziátiku jere mai koordena ho MAPPF mak kordena servisu iha kampu hodi kria projeitu CALIP ne’e. Tanba ne’e enkontru ne’e konvida parseiru sira hanesan husi Banco Mundial, xefe Gabinete Vice PM, tanba  liga ho ekonomia. kafé hatama mós reseitas maske la du’un bo’ot  ba Governu, maibe OJE kafé mós kontribui, tanba ne’e mak Ministeriu  hakarak hadia produsaun kafé nu’udar produtu ne’ebé uniku to’o ohin loron Nasaun bele  Exporta ba liur. Ita hein katak ho apoiu sira ne’ebe mak ita hetan husi parseiru sira ba oin bele hadia produsaun kafé iha ita nia rai.

Iha fatin hanesan Project Maneger CALIP Xisto Martins salienta, rezultadu sira ne’ebé hatudu katak, produsaun kafé kada tinan ba tinan laos aumenta maibe menus, tanba ne’e ita presiza hadia, CALIP  nia  intervensaun sira ne’ebe mak durante ne’e la dun tau atensaun atu bele hare, halo jestaun diak ba kafé hodi garante nia kualidade diak.

“Tanba ne’e mak iha intervensaun Projeitu CALIP nian nu’udar pilotu ida ba aplika  ou koko planu estratejiku Nasionál dezenvolvimentu setór kafé tinan 2019 to 2030,  ne’e hanesan pilotu ida ne’ebe mak ita implementa hodi hare ba ninia pontus importante sira ne’ebe tau iha planu Nasionál nian, entaun ita iha iha out put ka rezultadu tolu mak ita antisipa. Primeiru oinsa bele hasa’e produtividade kafé ne’ebe mak ita kuda kahur ho aihoris florestal sira seluk, Segundo mak atu hare konaba kualidade kafé nian, no mos ligasaun ba merkadu, ikus liu mak atu hare setór parseiru dezenvolvimentu sira nia partisipasaun ka envolvimentu iha linha de kordenasaun no mos komunikasaun ba futuru atu nune’e ita bele halibur forsa sira hodi bele hadia ita nia kualidade kafé.” Katak Xisto

Nia informa, Projeitu CALIP durante ne’e halo uluk pilotu konaba rehabilitasaun ka tesi kafé hun sira ne’ebé mak tuan  ona, la produtivu ona tesi ka bolu ho naran poda hodi nune;e bele hetan fali ninia sanak foun nune’e fo fali produsaun ida ne’ebé diak. Aleinde halo rehabilitasaun, CALIP  mós halo jestaun sira seluk hanesan, aparu kafé sanak aparu ai mahon sira ne’ebé mak mahon demais, hodi nune’e nia bele fo loro ne’ebe mak sufisiente hodi bele hadia fertilidade rai hodi nune’e kafé bele buras diak hodi bele fo produsaun ne’ebe mak diak. 

Nia dehan, Atu hasa’e produsaun kafé laos de’it halo rehabilitasaun, maibe CALIP mós iha planu halo pontus importante hanesan halo renovasaun indika liu ba area ne’ebe uluk sai ona plantasaun kafé maibe muda fali nia funsaun ba kuda fali ai -horis sira seluk, entaun planu atu hasa’e produsaun kafé ida mak aumenta plantasaun kafé liu husi renovasaun. Iha Timor laran ne’e kuaze iha fatin hotu-hot iha potensia ba kuda kafé maibe ita presiza hare fatin ne’ebé mak  bele. Aleinde ita halo rehabilitasaun ne’e. ekipa DMEA